Dirk van der List, oorlogsslachtoffer

door Eric van der Ent

Dirk van der List
(1883-1945)

Alweer ruim een jaar geleden publiceerden we in ons weblog een artikel van de hand van Gert de Kruijff. Gert is verzamelaar van oude ansichtkaarten en was op zoek naar gegevens over Dirk van der List, fotograaf en uitgever van ansichten te Baarn. Het artikel dat dhr. De Kruijff schreef was al eerder gepubliceerd in het tijdschrift 'Briefkaart' van de Betuwse Kring van Prentbriefkaartenverzamelaars. Helaas was de informatie die dhr. De Kruijff had summier, vandaar dat we gelijk een oproep plaatsten voor meer informatie over Dirk van der List. En dat hebben we geweten.

Al snel stroomden de reacties binnen. Er bleken nog twee kleinkinderen van Dirk van der List in Baarn en omgeving te wonen: Gerie Peeters-Los uit Baarn en Andre de Ruijter uit Eemnes. Beiden beschikken over een grote hoeveelheid beeldmateriaal en informatie. Zij hebben dit ruimhartig ter beschikking van Stichting Groenegraf.nl gesteld. We praten hier over een collectie van honderden foto's (Dirk van der List was fotograaf) en zelfs een geluidsopname gemaakt van een interview dat de moeder van Andre de Ruijter heeft gegeven. Andre's moeder, Maria Cornelia de Ruijter-van der List (1920-2010), dochter van Dirk van der List, heeft in de laatste jaren van haar leven verteld over de geschiedenis van haar vader in de oorlogsjaren. Dit is allemaal op geluidsband vastgelegd. Deze opname hebben we van Andre ter beschikking gekregen.

Verder kregen we een reactie van Maria Steinemann-de Joode, inmiddels 91 jaar oud, dochter van Antje van der List (1890-1990), zus van Dirk van der List. Maria woont in Börger, Duitsland en kon zich nog veel herinneren over haar oom Dirk. Ze nodigde mij uit voor een bezoek in Duitsland. Tijdens dit bezoek vertelde ze over Dirk van der List.

Ook kregen we nog een reactie van Paul Otten uit Wiesbaden, Duitsland, ook een kleinzoon van Dirk van der List. Paul stuurde ons een aantal foto's en scans van ansichtkaarten, uitgegeven door zijn opa Dirk van der List.

Tot slot nog een reactie van Charles Koopmans uit Heemstede. Hij is een kleinzoon van Lijsbeth Sijtje Koopmans-van der List, een zus van Dirk van der List. Met hem kwam ik in contact na zijn oproep om meer informatie over Dirk van der List en zijn vader Johannes Cornelis van der List, die beiden fotograaf in Haarlem waren. Ook van Charles heb ik een aantal mooie scans van foto's mogen ontvangen.

Een prachtig resultaat dus. Ontzettend veel informatie en honderden scans van oude foto's. Tijd voor een artikel over het leven van Dirk van der List.

Toen ik het artikel van Gert de Kruijff in ons weblog plaatste had ik geen idee wie Dirk van der List was. Het enige dat ik over hem wist is dat zijn naam is vermeld op het vrijheidsmonument aan het Stationsplein in Baarn.

Johannes van der List en
Lijsbeth Koning.
Ouders van Dirk van der List.

Dirk van der List is geboren op 31 maart 1883 te Gouda als zoon van Johannes Cornelis van der List (1857-1915) en Lijsbeth Koning (ca. 1855-1912). Vader Johannes was van oorsprong timmerman, maar vond al snel zijn passie in het fotograferen en portrettekenen. Hij vestigde zich in 1883 in Haarlem waar hij naast het fotograferen en portretteren in piano's handelde. Dirk had acht broers en zussen van wie er twee jong overleden. Door toedoen van zijn vader rolde ook Dirk in het fotografenvak. Eerst in het atelier van zijn vader, maar later zelfstandig.

Op 27-jarige leeftijd trouwde Dirk van der List op 6 april 1910 te Haarlem met Cornelia Hendrika Smits, zij was toen 22 jaar. Het echtpaar woont tot 1924 in Haarlem. We kunnen Dirk van der List's vestigingsplaatsen volgen als hij zich steeds laat registreren als professioneel fotograaf. Dat gebeurt achtereenvolgens te: Haarlem (tot 1904), Schoterland (in 1904), Haarlem (tot 1924), Utrecht (tot 1925), Amsterdam (tot 1933) daarna te Baarn. Hoe Van der List ansichten-uitgever werd, is niet bekend. Het beroep fotograaf heeft natuurlijk veel raakvlakken en ansichten bleven -ondanks de crisisjaren- ongekend populair.

Het complete gezin Van der List-Smits, op het plaatsje bij hun woning aan de Zandvoortlaan in Baarn.
Van links naar rechts: Henny, vader Dirk, Dirk jr., Lies, moeder Cornelia, Marie en Corrie.
Foto gemaakt ter gelegenheid van het 25-jarig huwelijk in 1935.

Uit het huwelijk van Dirk en Cornelia werden in Haarlem vijf kinderen geboren.

Cornelia Hendrika van der List en Hendrik Los

1. Cornelia Hendrika (Corry) van der List (1911-1993). Zij trouwde met Hendrik Los (1910-1994). Dit zijn de ouders van Gerie Peeters Los (zie boven). Dit echtpaar is in Baarn op de Wijkamplaan begraven.

Arie Otten en Elisabeth Johanna van der List

2. Elisabeth Johanna (Lies) van der List (1913-1966). Zij trouwde met Arie Otten (1916-1993). Dit zijn de ouders van Paul Otten (zie boven). Arie Otten hertrouwde na het overlijden van Lies met Annie van Hees. Lies s in Baarn op de Wijkamplaan begraven en Arie in Soest op het Sint Annahof bij zijn tweede echtgenote.

Dirk van der List jr.

3. Dirk (Dik) van der List (1916-1989). Dirk trouwde maar scheidde later weer.

Albert Camilius de Meerleire en Hendrika van der List

4. Hendrika (Henny) van der List (1918-1950). Zij trouwde met Albert Camilius de Meerleire. Henny is in Haarlem overleden.

Arie de Ruijter en Maria Cornelia van der List

5. Maria Cornelia van der List (1920-2010). Zij trouwde met Arie de Ruijter (1917-1988). Dit zijn de ouders van Andre de Ruijter (zie boven).

Het gezin Van der List-Smits in de tijd dat de kinderen nog klein waren. Foto genomen rond 1920.

In het begin van zijn carrière houdt Dirk van der List zich bezig met het doorsnee-fotografenwerk. Later produceert hij ook ansichtkaarten die hij in eigen beheer drukt. Van der List gebruikte hierbij dezelfde methode als veel andere fotografen: die van de fotokaart. Op basis van een glasplaat-negatief werden een serie afdrukken gemaakt. Omdat dat handwerk was, bleven de oplages klein. Dit werd tegelijk een belangrijk verkoopargument in de kleinere dorpen en steden. Die winkeliers wilden geen voorraad van honderden ansichten van één onderwerp.

Drukkerij Saturnus, de woning van Dirk van der List aan Zandvoortlaan 15.
Hier voerde hij ook zijn bedrijf.

In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog vestigt hij zich in Baarn aan de Zandvoortlaan 13, later werd dat adres omgedoopt tot Eikenweg 15. Het pand bestaat niet meer, op die plek is nu een kleine speeltuin te vinden, tegenover het straatje tussen Eikenweg en Beukenlaan.
Naast het fotograferen start hij een eigen uitgeverij en drukkerij genaamd Saturnus. Hij geeft onder andere prentbriefkaarten uit.

Een prentbriefkaart uitgegeven door Dirk van der List. In dit geval ziet u de Zandvoortlaan in Baarn.
Aan deze laan woonde Dirk van der List ook. Deze laan werd later omgedoopt tot Eikenlaan.

De kaart waarop de plant is afgebeeld.
In de contouren van de plant zijn de
gezichten van de leden van het koninklijk
huis te herkennen.
Ziet u ze niet? Klik op de afbeelding.

In de oorlog houdt hij zich bezig met het illegaal drukken van kranten en ander drukwerk. Zo maakt hij een ansichtkaart waarop een plant is afgebeeld, in de contouren van de bladen zijn de gezichten van leden van het koninklijk huis te herkennen. Je ziet die echter alleen als je het weet. De gezichten zijn van Wilhelmina, Juliana, Prins Bernhard, Beatrix en Irene. Deze kaarten werden door oranje gezindten als kerstgroet naar elkaar gestuurd. Op de kaart staat een gedichtje:

Verhuld zijn vruchten in de harde schaal,

verscholen zijn de waarden in dit leven,

nochtans verstaat ons hart de klare taal,

van het symbool aan Nederland gegeven

Kranten die hij drukte waren onder andere Trouw en Vrij Nederland. In de oorlog neemt hij ook nog vier Joodse onderduikers in huis. Het pand waar hij woont ligt aan de voorkant aan de Zandvoortlaan, de achterkant komt uit op de toenmalige Johannalaan.  In het huis was een geheime uitgang naar de Johannalaan. Het drukken van de kranten werd georganiseerd door zes personen. Eén van de zes heeft de boel verraden en toen zijn ze alle zes opgepakt. Bij de inval door de Duitsers konden de Joodse onderduikers eerst ontkomen, maar later werden ze toch opgepakt en afgevoerd. Twee ervan hebben de oorlog overleefd en kwamen terug naar Nederland.

Het gebouw van de Sicherheitsdienst in de Euterpestraat Amsterdam.
Tegenwoordig heet die straat Gerrit van der Veenstraat.

Dirk werd op 6 januari 1944 samen met zoon Dirk jr. opgepakt. Ze werden eerst naar de Euterpestraat in Amsterdam afgevoerd en opgesloten. Dirk jr. werd kort daarna weer vrijgelaten. Men had al snel door dat hij niets met de verzetsactiviteiten van vader Dirk te maken had. Vader Dirk heeft daar zes weken vast gezeten om ondervraagd te worden. Daarna werd hij overgebracht naar kamp Vught.

Aan het eind van de oorlog werd hij naar concentratiekamp Sachsenhausen overgebracht. Daar raakte hij bevriend met mede-gevangene Frans Willems uit Arnhem. Na een paar weken verliezen ze elkaar uit het oog, maar omdat ze beide ziek werden (Natte Pleuris) komen ze beiden in een hospitaal en daar ontmoetten ze elkaar weer. De toestand van Dirk werd snel slechter en op 11 maart 1945, slechts een paar maanden voor de bevrijding, bezwijkt Dirk aan zijn ziekte. Korte tijd later komt de bevrijding en is Frans Willems weer in Nederland.

Pas in augustus verneemt de weduwe Van der List dat haar echtgenoot is omgekomen. In september schrijft Frans Willems haar een uitgebreide emotionele brief om haar te informeren dat Dirk het kamp niet heeft overleefd. Hij schrijft over hoe zij elkaar ontmoet hebben, hoe Dirk ziek werd (Natte Pleuris). Willems schreef dat Dirk van der List door zijn medegevangenen gerespecteerd werd om zijn innerlijke kracht. Nooit liet hij zijn hoofd hangen. Verder beschrijft hij hoe Dirk aan zijn ziekte bezweek. Een brief met een verschrikkelijke boodschap. Frans Willems zou later de weduwe nog bezoeken in Baarn.

Een pagina uit de brief die Frans Willems schrijft aan Dirks vrouw.

De naam van Dirk van der List is vermeld op het Vrijheidsmonument aan het Stationsplein in Baarn. Bovendien  wordt zijn naam vermeld in de Erelijst der Gevallenen 1940-1945 die sinds 1960 bij de ingang aan het Binnenhof van de Tweede Kamer der Staten Generaal te vinden is.

Weduwe Cornelia Hendrika Smits bleef in Baarn wonen. Zij stierf op 25 maart 1976. Ze werd 88 jaar oud.

De vermelding in de Erelijst der Gevallenen 1940-1945

Met dank aan mevr. G. Peeters-Los, dhr. A.C.D. de Ruijter, dhr. P.A. Otten, mevr. M. Steinemann-de Joode en dhr. G. de Kruijff voor hun hulp bij het samenstellen van dit artikel.

RTV Baarn heeft in het programma in de serie 75 jaar vrijheid vorig jaar ook aandacht besteed aan oorlogsslachtoffer Dirk van der List. Dat programma kunt u hier terugkijken: https://www.youtube.com/watch?v=tydkPyGeA4g

Eric van der Ent

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter