Geheugenvanbaarn.nl: De Eem, gewoon bijzonder

door Eric van der Ent en Ed Vermeulen

De tijd staat even stil: Baarnse Geschiedenisles door meester Kees van de Steeg, leraar Baarnse geschiedenis aan de OBS, de Oud Baarnsche School. Hij staat voor de klas en zegt: ’Luister goed allemaal, we beginnen vandaag met een vraag over de Eem’. ’Vanwaar komt de Eem en waar stroomt zij heen? ’Van hiero naar daaro meester!’ ’Helemaal goed’ is het antwoord van meester Kees. Twee oud leerlingen van meester Kees, Eric van der Ent en Ed Vermeulen, vertellen over hun Eembeleving.

’De Eem, gewoon bijzonder’ is een met veel oog voor detail opgezette en rijk gevulde tentoonstelling bij de Historische Kring Baerne. Ga deze fraaie tentoonstelling bekijken. De Eem is het meer dan waard!

Steenfabriek aan de Eem

door Eric van der Ent

Ik heb mijn hele leven in Baarn gewoond, logisch dat ook ik mijn herinneringen aan belevenissen bij de Eem heb. Spannend waren ze zeker niet. Een beetje vissen, schaatsen in de winter en zelfs een keer met wat vrienden in een kleine boot de Eem afgevaren, het Eemmeer op. Zittend voorop de boeg werd ik zeeziek door het schommelen van de boot. Ik had dus duidelijk niet de zeebenen van collega Ed Vermeulen. Die ene vaartocht over de Eem was gelijk de laatste. Er in gezwommen heb ik nooit: ’De Eem is vervuild, je wordt ziek als je erin gaat zwemmen’, waren de woorden van mijn moeder. Verwacht u van mij dus geen spannende jongensverhalen over de Eem. Toch inspireerde de rivier me tot het schrijven van dit verhaal.

Sinds 1989 ben ik werkzaam als verkoper, export Duitsland in de kalkzandsteenindustrie. Dus toen ik ontdekte dat aan de Eem een steenfabriek gestaan heeft was mijn interesse uiteraard gewekt. Ik wist al dat er verschillende kalkovens aan de Eem hebben gestaan, ondermeer in de buurt van de buitens Grimmestein, Hoogerhorst en Krachtwijk. Daar werd ongebluste kalk uit schelpen gebrand. Die kalk werd als voorloper van cement gebruikt. Betoncentrales en -fabrieken zijn er nog steeds te vinden, maar dat er ooit een baksteenfabriek stond, was nieuw voor mij.

Tassen bakstenen op de wal bij Kuijer aan de Eem (nu Eemlust). Een schilderij van W.J. Willemsen
(Bron: Ellen Ronteltap)

In een oude Baerne, het magazine van de Historische Kring Baerne, uit september 1999 vond ik een verhaal van Bep Grootendorst waarin zij schreef dat twintig jaar eerder door de leden van de Werkgroep Archeologie van de HKB tijdens de zoektocht naar fundamenten van het oude Grimmestein al heel veel oude bakstenen in de bodem gevonden waren. De locatie: ter hoogte van Eemlust, maar dan aan de overkant van de Eem. Gemeentearchivaris in Baarn, J.C.F. d’Aulnis de Bourouill (1849-1923), neef van onze toenmalige burgemeester, had al beschreven dat de Baarnse aannemer Gerrit Key (1829-1897) in 1867 toestemming kreeg om een steenfabriek op te richten.

Grote hoeveelheden bakstenen aan de oever van de Eem
(Coll. Geheugenvanbaarn.nl)

Een advertentie van Steenfabriek Keij & Collard uit 1870
(Bron: Hoornsche Courant)

Bij toeval vond Bep Grootendorst jaarlijkse verslagen die het gemeentebestuur in de tweede helft van 19e eeuw naar de gemeente stuurde. In die verslagen was informatie over het aantal personeelsleden en hun beloning te vinden. Meer dan dat was er op dat moment nog niet beschikbaar. Er ontstond bij mij wel enige verwarring over de juiste locatie van de fabriek. In een advertentie uit 1883 werd gesproken over een steenbakkerij ’met huizinge, loodsen, steenovens en daarbij behorende gereedschappen, weiland een erve, genaamd De Grimmesteijnsche Maat, staande en gelegen aan de Baarnschendijk’. De Baarnschendijk zou duiden op de oever aan de zijde van het tegenwoordige Eemlust. De fabriek stond echter aan de zijde van het Zuidereind, maar er werden ook tassen stenen opgeslagen aan de Baarnse kant van de Eem. Dat blijkt uit afbeeldingen op oude ansichtkaarten waarop de tassen bakstenen te zien zijn.

Op een plattegrond uit 1873 is de exacte locatie van de steenfabriek zichtbaar: Ten zuiden van Grimmestein. (Bron: Topotijdreis.nl)

Gerrit Key leidde de fabriek samen met compagnon Collard. Uit een advertentie uit 1873 blijkt dat hier om Petrus Lodewijk Albertus Collard (1845-1897), burgemeester van Breukelen en Tienhoven gaat. Collard was bovendien notaris te Beek. We mogen derhalve aannemen dat hij de fabriek vooral als belegging heeft gezien. In 1873 verkoopt hij zijn deel aan Frederik Jacob Antonie Bruinier (1837-1913). Collard overleed in 1897 in Pretoria (Zuid-Afrika) en Bruinier zou vijf jaar compagnon van Key blijven.

In 1878 werd de fabriek verkocht aan de Baarnse aannemer Dirk Limper (1836-1922) en zijn zwager Lourens Hendrik Sibblee (1850-1886). Dirk was een succesvolle aannemer met grote opdrachten door heel Nederland. In Baarn bouwde hij onder andere de Christelijk Gereformeerde Kerk (ook wel Paaskerk of Kruiskerk genaamd) aan de Oude Utrechtseweg. Baarn groeide in die tijd enorm. Aan bouwprojecten geen gebrek. In de fabriek werd alleen ‘s zomers geproduceerd. Dat had niet alleen met de kou te maken, maar ‘s winters stond de polder vaak onder water waardoor productie onmogelijk was. Regelmatig plaatste Dirk advertenties om personeel te werven. Samen met zijn zwager Sibblee was hij inmiddels ook een smederij en ijzerwarenhandel gestart maar in 1880 besluiten ze dat ze hun activiteiten splitsen.

1880: Limper en Sibblee besloten hun activiteiten op te splitsen
(Bron: Algemeen Handelsblad)

Sibblee gaat door met de ijzerwarenhandel en Limper met de steenfabriek en de aannemerij. Sibblee overleed zes jaar later in Davos. Hij werd slechts 36 jaar oud. Dirk Limper dreef de fabriek nog tot 1882. Toen stopte de productie en in 1883 werd de fabriek gesloopt: het einde van de steenfabriek in Baarn. Maar ook met Dirk zelf liep het niet goed af. Hij verbleef van december 1920 tot halverwege maart 1921 in het Provinciaal Ziekenhuis in Castricum. Op 18 maart 1921 kwam hij te wonen in de Johannesstichting in Nieuwveen, een instelling voor arme en behoeftige mannen, later ook vrouwen. De ooit succesvolle aannemer en fabrikant had dus duidelijk geen gelukkige levensavond. Een jaar later, op 13 maart 1922 overleed hij in Nieuwveen, op 85-jarige leeftijd.

Dirk Limper, bewijs van onvermogen
(Coll. Geheugenvanbaarn.nl)

Piet Hein op de Eem

door Ed Vermeulen

In tegenstelling tot Eric heb ik nog wel in de Eem gezwommen, in de oude Zweminrichting van Thijmen de Ruig, tot ook mijn moeder zei: ‘je komt viezer thuis, dan toen je er heen ging’. Ook heb ik enige ervaring met slingerende en stampende schepen. Het is dan ook niet vreemd dat ik in het verlengde van mijn varende verleden aandacht besteed aan een stukje varend erfgoed: het Koninklijk jacht Piet Hein.

Piet Hein, groot en klein
(Coll. Historische Kring Baerne)

In juli 2006, waren wij, mijn echtgenote en ik, in de drukke en altijd gezellige haven van Oudeschild, Texel, getuige van het binnenvaren, afmeren en weer vertrekken van het voormalige Koninklijke jacht ‘Piet Hein’. Vernoemd naar de man met de korte achternaam en bekend van de actie Zilvervloot. In 1937 bij scheepswerf G.de Vries Lentsch Jr.in Amsterdam gebouwd en als nationaal huwelijksgeschenk door het Nederlandse volk aangeboden aan het Prinselijk paar: HKH Prinses Juliana en ZKH Prins Bernhard.

Koninklijk Jacht ‘Piet Hein’ op de Eem
(Coll. John Kappers)

Het inmiddels historische schip werd in 1985 door het Prinselijk paar in bruikleen gegeven aan de speciaal daarvoor opgerichte ’Stichting tot exploitatie van de ‘Piet Hein’. Deze stichting heeft als hoofdtaak het fraaie en perfect gerestaureerde schip, met als thuishaven Rotterdam, blijvend te bewaren als nationaal maritiem erfgoed. Een vriendelijke opvarende gaf ons een brochure met de pakkende titel ’Welkom aan boord. De ‘Piet Hein’ varend nationaal erfgoed van koninklijke klasse’. In deze fraai uitgevoerde brochure de volgende tekst: ‘Dit schip zal u voeren tot het karakteristieke schoon van Nederland, dat aan het water in de eerste plaats te vinden is’.

Welluidende woorden, die nog steeds niets aan kracht hebben ingeboet, uitgesproken door Ernst Crone, voorzitter van de technische commissie van het Comité Nationaal Huwelijksgeschenk bij de overhandiging van de ‘Piet Hein’ aan het Prinselijk paar op 28 augustus 1937. De naam Crone herkende ik, hij was het immers die op 14 juni 1962 in zijn toenmalige functie als ‘commissaris over het vaderlandsch fonds ter aanmoediging van ’s lands zeedienst opgerigt in 1781’ zijn handtekening zette onder een getuigschrift dat mij, na het behalen van het diploma Derde Stuurman Grote Handelsvaart, ontsloeg als kwekeling van de Kweekschool voor de Zeevaart. Vrij van verder financiële verplichtingen en vrij om te gaan en te staan waar ik wilde.

Let op: breedte schip is 5.5 meter!
De redacteur van de BC is een punt vergeten
(Bron: archief Baarnsche Courant)

In juli 1949, hoe lang alweer geleden, ik zat in de eerste klas van de lagere school, meerde de Piet Hein, na een mooie tocht over onze door de Eempolder meanderende rivier de Eem, in het kader van een feestweek t.g.v. het 12 1/2 jarig huwelijksfeest van Koningin Juliana en haar gemaal Prins Bernhard, in de Baarnse jachthaven Bestevaer af en was voor het publiek te bezichtigen. Dit laatste woord dient u niet al te letterlijk te nemen: u kon door de ruiten van de kajuit naar binnen gluren. Het schip heeft drie volle dagen in Baarn gelegen. Fraaie, door fotograaf N. Klein van de Oude Utrechtseweg gemaakte foto’s geven een schitterend beeld van deze Koninklijke gebeurtenis: Vorstelijk Baarn avant la lettre, of in de woorden van de Stichting Piet Hein: een koninklijk jacht voor vorstelijke tochten!