Van fietskettingfabriek tot bromfietsfabrikant
Door Eric van der Ent
Tegenwoordig zien we ze in alle soorten en maten: fietsen met hulpmotoren, al of niet met trapondersteuning. Nu worden ze e-bikes genoemd, maar oorspronkelijk werden lichte motoren op fossiele brandstof op gewone fietsen geschroefd. In de jaren vijftig van de vorige eeuw werden dat soort rijwielen met hulpmotoren heel erg populair. Het Baarnse bedrijf Fa. J.A. Bach jr. stapte op het juiste moment in deze markt, met veel succes!
 |
| Vicky Flitsen, een maandblad uitgegeven in de jaren vijftig door Fa. J.A. Bach jr. (Coll. F.M. Brandt, Eembrugge) |
We schreven in 2012 al eens over Marinus (Ries) Kooij (1916-1996). Ries was eigenaar van Motorhuis RIKO in de Brinkstraat. RIKO was een afkorting van zijn naam RIes KOoij. In 1951 kwam hij met een nieuwe vinding op rijwielgebied: een fiets met hulpmotor. Op zich was dat niet zo bijzonder. Fietsen met hulpmotoren bestonden al wel, maar Ries kreeg het voor elkaar om de motor onder het frame te bevestigen in plaats van op de achteras of op het voorwiel.
 |
| De Riko Fuchs van Ries Kooij (Tijdschrift Bromfiets) |
De benzinetank plaatste hij onder het zadel. Hij noemde het model de ‘RIKO Fuchs’. Ondanks deze slimmigheden kwam dit model nooit echt van de grond. Ries produceerde slechts enkele exemplaren, daarna verdween de RIKO Fuchs weer van de markt.
 |
| Baarnsche Courant 6-4-1951 |
Verder was de Fa. Lettenmeijer, oorspronkelijk rijwielhandelaar, maar later bekend als Fiat Dealer, zeer succesvol met de verkoop van de Solex. Deze Solex-rijwielen hadden de hulpmotor op het voorwiel. Nog steeds is het mogelijk om deze markante ouderwetse brommertjes te huren voor gezellige tochten door Nederland. Voor alle duidelijkheid: Lettenmeijer was alleen dealer van de Solex, hij produceerde ze dus niet zelf.
 |
| Baarnsche Courant 1952 |
Bach en Victoria
Baarn kende ook een echte fabrikant van rijwielen met hulpmotoren. Een zeer succesvol bedrijf zelfs. Fa. J.A. Bach jr., opgericht door Johannes Adam Bach (1873-1944). Achter de firmanaam werd ‘junior’ geplaatst omdat Bach’s vader ook al de voornamen Johannes Adam droeg. Bach jr. was agent in metaalwaren en zijn bedrijf was één van de oudste en bekendste Nederlandse zaken in de rijwielbranche.
 |
| Johannes Adam Bach (De revue der sporten 1909) |
Ze importeerden al rijwielonderdelen toen de bekende rijwielfabrieken Fongers, Gazelle en Sparta nog opgericht moesten worden of in de kinderschoenen stonden. Bach’s bedrijf was jarenlang in Amsterdam gevestigd, later in Zeist. Bach overleed in 1944 in Zeist. Zoon Marie Frans Bach (1906-1978) was al lange tijd medefirmant en het leek daarom niet meer dan logisch dat hij zijn vader als directeur opvolgde. In 1946 verhuisde hij en de firma naar Baarn. Het bedrijf behield de naam Fa. J.A. Bach jr. en het kantoor kwam aan Smutslaan 10. Na de oorlog was er een groot tekort aan fietsonderdelen. Zo kon Bach bijna niet aan fietskettingen komen. Dat bracht hem op het idee om samen met een compagnon een kettingfabriek op te richten met de naam NEKETFA (NEderlandse KETting FAbriek).
 |
| De Nederlandse Kettingfabriek in Baarn (Baarnsche Courant 14-1-1949) |
In Amsterdam werd een geschikte bedrijfsruimte gevonden, later verhuisde ook dit bedrijf naar Baarn. De zaken liepen goed. Zo goed zelfs dat Bach in Baarn een nieuwe fabriek wilde bouwen waarvoor een stuk grond aan de Oosterstraat / Javalaan gekocht werd. Dat was een deel van het terrein waar voordien Villa Gerzau op had gestaan. Later werd hier de fabriek van Philips Phonographische Industrie gebouwd. Tot nieuwbouw van Bach’s fabriek is het echter niet gekomen. In het buitenland, met name in Duitsland, kwam de industrie weer volop op gang. Het zogenoemde Wirtschaftswunder. Zo ontstond er duidelijk meer concurrentie. Bach zag meer mogelijkheden in het importeren van goede materialen dan in het opzetten van een nieuwe fabriek. Hij kocht een bestaand bedrijfspand aan Leestraat 28, dat eerder in gebruik was door Autogarage J.G. Stegwee, nu parkeerplaats van Supermarkt Jumbo Den Blanken, en produceerde daar nog een tijdlang zijn fietskettingen. Intussen blies hij zijn oude relaties met Duitse fabrieken van fietsonderdelen nieuw leven in.
 |
| Bij de rode pijl het bedrijfspand van Bach aan Leestraat 28 (Coll. Geheugenvanbaarn.nl) |
 |
| Victoria Werke AG in Nürnberg (Coll. Mats Petersen) |
Hulpmotoren van Victoria-Werke Nürnberg
In 1949 ging Bach naast fietsonderdelen ook hulpmotoren voor rijwielen importeren. Al voor de oorlog had hij een nauw contact met Victoria-Werke in Nürnberg, Duitsland, dat al sinds 1886 rijwielen en motoren produceerde. Eind jaren dertig leverden ze Fa. Bach allerlei rijwielonderdelen zoals terugtrapremnaven. Toen Victoria dan ook op zoek was naar een importeur in Nederland voor hun nieuwste product, Victoria-hulpmotoren voor rijwielen, lag het voor de hand dat ze contact opnamen met Bach. Als goed zakenman rook hij zijn kans en wist het alleenrecht te verwerven voor de verkoop van deze hulpmotoren in Nederland. Zoals al beschreven kwamen rijwielen met hulpmotoren vanaf begin jaren vijftig in de mode. Fa. Bach bouwde een groot klantenbestand aan fiets- en bromfietshandelaren op en importeerde en verkocht grote aantallen Victoria-hulpmotoren.
 |
Aan de finish van één van de sterritten georganiseerd door Fa. Bach. Simon Zwiep (r) zet één van de Belgische deelnemers in het zonnetje. (Coll. F.M. Brandt, Eembrugge) |
Baarnaar Simon Zwiep (1922-1997) werd aangesteld als procuratiehouder. Bij de oudere Baarnaars geen onbekende in zijn functie als hoofdredacteur van de Baarnsche Courant. Lucas (Luuk) Buitenhuis (1914-1980) alom bekend en gewaardeerd vanwege zijn grote technische kennis van motoren, werd bedrijfsleider in de werkplaats aan de Leestraat. Buitenhuis: een bekende Baarnse naam.
 |
| Lucas Buitenhuis (Coll. F.M. Brandt, Eembrugge) |
Luuk was een broer van de gebroeders Buitenhuis die de rijwielhandel aan de Zandvoortweg dreven. Om zijn technische kennis nog meer te vergroten kreeg Luuk de kans om op de fabriek in Nürnberg alle specifieke kneepjes van de Victoria-motor onder de knie te krijgen. Zo werd hij dé vraagbaak voor monteurs uit het hele land als het ging om onderhoud en reparatie van deze machines. Hij organiseerde regelmatig bijeenkomsten waarin monteurs les konden krijgen in het onderhouden en repareren van deze motoren. Samen met ene L. Overgaauw schreef hij een lijvig boekwerk met alle ins en outs van de Victoria-motor.
 |
| Een instructieboek geschreven door Overgaauw en Buitenhuis en een ‘exploded view’ van een Victoria-motor uit het boek. (Coll. F.M. Brandt, Eembrugge) |
In de werkplaats aan de Leestraat werden niet langer fietskettingen geproduceerd. De productie werd omgezet in het monteren van rijwielen met hulpmotoren. In maart 1951 werd een mijlpaal bereikt: in een jaar tijd had Fa. Bach al ongeveer 10.000 hulpmotoren geïmporteerd.
 |
| Directeur Marie Frans Bach (r) biedt Simon Zwiep de 10.000ste Victoria-hulpmotor aan. (Coll. F.M. Brandt, Eembrugge) |
Het 10.000ste exemplaar werd in het bijzijn van de landelijke pers in Baarn feestelijk afgeleverd. Bach vond dat deze motor een plek in het Baarnse moest krijgen en bood daarom dit exemplaar aan zijn procuratiehouder Simon Zwiep aan. Deze had voor die gelegenheid een speciaal “Victoria-lied” gecomponeerd. Het werd door een amusementsorkest met zang van Annie Jansen ten gehore gebracht. Van de opname van dit lied werd, door de firma Schuijff zelfs nog een grammofoonplaat uitgebracht!
 |
| De grammofoonplaat met het Victoria-lied (Coll. F.M. Brandt, Eembrugge) |
De Victoria-hulpmotor werd gemonteerd boven de achteras of ingebouwd bij de trapas van het rijwiel. Met deze motor kon het rijwiel wel een snelheid van wel 55 km/uur ontwikkelen. Binnen vijf jaar had de fiets met Victoriamotor een grote bekendheid in Nederland. Er werden in die tijd meer dan 24.000 Vicky’s (de populaire naam voor de Victoria-hulpmotor) verkocht. In 1954 werden dagelijks ongeveer 50 motoren verkocht. De vraag was groter dan het aanbod. In die vijf jaar had Bach wel 40.000 motoren kunnen verkopen, ware het niet dat Bach geen grotere importvergunning kreeg. In 1951 kwam de import door gebrek aan deviezen negen maanden stil te liggen. Een economisch fenomeen dat ontstaat als een land onvoldoende vreemde valuta heeft om de importbehoefte te financieren. Een groot probleem voor Fa. Bach. Hun handel was grotendeels van de import afhankelijk en negen maanden lang niets kunnen importeren was catastrofaal. Bach ging echter niet bij de pakken neer zitten. Hij maakte zich hard om in Baarn een eigen fabriek op te richten. De beschikbare deviezen zouden dan gebruikt kunnen worden voor de import van belangrijke motoronderdelen. Overige onderdelen konden grotendeels in Nederland worden aangekocht. Bach schafte de noodzakelijke machines aan voor het assembleren van de motoren en in november 1951 werd met het zelf produceren van motoren in de werkplaats aan de Leestraat begonnen. Intussen had Bach de benodigde licenties gekregen om de in zijn fabriek geassembleerde bromfietsen onder de naam M.F.B.-Victoria-Motoren naar andere landen te exporteren. De afkorting M.F.B. stond voor Motoren Fabriek Baarn. Bach verwachtte grote afzetmogelijkheden, vooral in Indonesië en enkele Zuid-Amerikaanse landen. Op dat moment had Bach 10 personeelsleden in de werkplaats aan de Leestraat aan het werk, maar al snel bleek dat deze te klein was. Bach diende bij de gemeente het verzoek in voor een vergunning om aan de Van Heemstralaan, nabij de villa waar inmiddels de Bach-kantoren gevestigd waren, een nieuwe assembleer- en montagehal te bouwen. Die vergunning kwam er niet. Uiteindelijk werd er een bedrijfspand tussen de Brinkstraat en Kampstraat gebouwd.
 |
| Een mooi plaatje van één van de Victoria-sterritten (Coll. F.M. Brandt, Eembrugge) |
Sterritten
Klanten die een rijwiel met hulpmotor aangeschaft hadden waren trots op hun bezit. Er ontstonden clubs van Vicky-bezitters die samen gingen toeren. Vanaf 1952 gaf Bach zelfs een maandblad uit genaamd ‘Vicky Flitsen’. Het blad vond gretig aftrek bij Victoria-vrienden. De Fa. Bach organiseerde ook allerlei activiteiten voor bezitters van zijn brommers. Populair waren de sterritten. Dat waren toertochten met startplaatsen in verschillende steden en dorpen door heel Nederland. De finish van die tochten was steevast bij het hoofdkantoor van Fa. Bach aan de Van Heemstralaan. Op 30 april 1952, Koninginnedag, werd voor het eerst een door Fa. Bach georganiseerde sterrit verreden. De start vond plaats in 20 steden. In Rotterdam, Enschede, Alkmaar, Apeldoorn en Tilburg startte het grootste aantal deelnemers. Bij deze eerste rit deden maar liefst zo’n 600 deelnemers mee. Op iedere route waren 4 controleposten terwijl 18 service-wagens ervoor zorgden dat alles op rolletjes liep. Moet u zich voorstellen dat 600 Vicky’s uit het hele land Baarn binnenrijden. Dat zou zelfs nu een enorm evenement zijn. Bij aankomst werden alle deelnemers getrakteerd op een lunchpakket, broodjes gesmeerd door de echtgenotes van het personeel, waaronder ook mevr. Bach. Bij aankomst werd grammofoonmuziek afgespeeld en wat later trad onder andere het muziekensemble “The Musical Boys” van Henk Mooij op. Onder de deelnemers werden prijzen verloot. Het feest werd afgesloten met speeches van de heren Bach en Zwiep en daarna volgde nog een rondrit met alle 600 deelnemers door Baarn en Soest. Een stoet van bijna 2 kilometer, dat moet indrukwekkend zijn geweest. Uiteindelijk vertrok iedereen weer per Vicky huiswaarts. In de jaren daaropvolgend werden dit soort sterritten regelmatig georganiseerd waarbij nog grotere aantallen Vickyadepten deelnamen.
 |
| (Coll. F.M. Brandt, Eembrugge) |
Wordt vervolgd...
Deze bijdrage (aflevering 120) verscheen op maandag 23 oktober 2023
in de Baarnsche Courant in de rubriek
’Vandaag is morgen alweer gisteren’
Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op.
Geïnspireerd geraakt door onze oud Baarn-verhalen?
Kom in actie en deel ook uw herinneringen op Geheugenvanbaarn.nl.