Monumentale Kunst uit de wederopbouwperiode in Baarn

door Mathijs Witte

Als beleidsmedewerker van Erfgoedvereniging Bond Heemschut, de vereniging ter bescherming van cultureel erfgoed en landschap in Nederland probeer ik in heel Nederland bij te dragen aan het onder andere behouden van de monumentale kunst van de wederopbouw. Monumentale kunst is kunst wat zich in, op, aan of bij gebouwen bevindt of in de openbare ruimte staat. Veel van deze monumentale kunst is in de afgelopen decennia al weer verdwenen in Nederland. Vaak omdat het niet gewaardeerd werd maar ook omdat het gebouw gesloopt werd of de openbare ruimte sterk gewijzigd is. 

Als oud-Baarnaar ben ik erg benieuwd hoe het in Baarn staat met de monumentale kunst. Wat is hier nog over van de rijkdom aan kunstwerken en waar kun je deze bewonderen? Ik ben op stap gegaan en wie goed kijkt kan op veel plekken deze kunst aanschouwen. Tijd voor een opwaardering.

Wederopbouwperiode 1945-1970

Baarn is qua inwoners het meest gegroeid in de wederopbouwperiode tussen 1945 en 1970. Dat kwam door de autonome bevolkingsgroei en door de vestiging van veel nieuwe inwoners als gevolg van de groei van de werkgelegenheid van Baarn zelf en naburige plaatsen als Hilversum en Amersfoort. De Baarnse beroepsbevolking groeide door de komst van nieuwe industrie en diensten en de groei van de bestaande industrieën. Na de oorlog vestigden zich veel kantoren uit Amsterdam in de leegstaande villa’s, Philips vestigde haar platenfabriek op de Torenlaan, de kunststeenfabricage bij de Ocrietfabriek en Ellesha bloeiden op en Baarn kreeg een aantal grote drukkerijen binnen haar gemeentegrens. Voedingsbedrijven als De Ruyter en Conimex deden het goed. Ook het ziekenhuis, verzorgings- en verpleeghuizen en instellingen voor gehandicapten waren goede werkverschaffers.
Voor de nieuwkomers en jonge Baarnse gezinnen moesten in en rond het oude dorp nieuwe wijken uit de grond worden gestampt, ten koste van het oude bouwland, kwekerijen en de agrarische bebouwing. Naast veel rijtjeswoningen en flats werden ook nieuwe (kleuter, lagere en middelbare) scholen, kerken, verzorgingshuizen en bejaardencentra gebouwd. Sinds 1951 bestond in heel Nederland de percentage-regeling voor de decoratieve aankleding van belangrijke, representatieve gebouwen. Volgens deze regeling moest bij alle door de overheid gefinancierde gebouwen anderhalf procent van de nieuwbouwsom aan kunst worden besteed. Veel van deze openbare gebouwen kregen daarom ook kunst mee. Dit betreft kunstwerken in de vorm van glas-in-lood- of glas-in-betonramen, geëtst glas, glasappliquéramen, tegel- keramiek- baksteen- en glasmozaïeken, reliëfs, schilderingen of fresco’s, sgraffiti en tegeltableaus. Daarnaast worden mengvormen toegepast en worden ook beelden gemaakt. Ook in Baarn werden aan of in de omgeving van de belangrijke representatieve gebouwen in deze periode ook kunstwerken toegevoegd.

 

Werken van bekende kunstenaars

Baarn heeft een aantal werken van bekende kunstenaars gehad. Het meest beroemde is denk ik de betegeling van twee ronde betonnen zuilen van plaatsgenoot Maurits Cornelis Escher (1898-1972), die hij maakte voor het oude gebouw van het Baarnsch Lyceum van architect R.D. Bleeker (geb. 1920) uit 1968. De zuilen kregen zwart-witte tegels met ‘Vogels en vissen’ en ‘Bloemen’ gemaakt door de Porceleyne Fles te Delft. De beide zuilen zijn in 2008 in de nieuwbouw van het Lyceum geplaatst.
Een ander belangrijk kunstwerk is van bekend keramist Jan Snoeck (geb. 1927). Werk van hem hangt in veel musea in binnen- en buitenland. Hij ontwierp 24 tegels voor de kantine van het Binnenhof op Amerpoort dat in 1970 werd gebouwd. Helaas is het onduidelijk waar dit kunstwerk is gebleven. Is het vernietigd of is er nog iets van over? Heeft iemand toevallig een afbeelding hiervan?

Baarnse kunstenaar: Elly Meijer

Veel werk is gemaakt door kunstenaars die kortere of langere tijd in Baarn woonden. Zo woonde de schilderes Elly Meijer (geb. Hengelo 1935) met haar inmiddels overleden eerste man, tevens grafisch ontwerper, Ben Griepink (1936-1991) lang in Baarn. Haar bijzondere, kleurrijke oeuvre wordt naar mijn mening zeer onderschat. Veel van haar monumentale kunst is vernietigd, maar in Baarn hebben we nog wat van haar. Zo hangt er aan de oostwand van voormalig kleuterschool Zonneveld aan de Zandvoortseweg een beetje verscholen onder groen een prachtig glasmozaïek. Het stelt een veld voor met bomen en water met daarboven een zon.

Foto 1 het Zonneveld.

Daarnaast kun je werk van haar bewonderen aan de buitenkant van de RK Maria Koningin kerk. Op de halfronde betonnen draagmuur zou eerst een beeltenis van Mozes door Johan Uiterwaal komen. Uiteindelijk koos architect Knoop voor het vakmanschap van Elly Meijer. Zij koos voor een voorstelling van de vijf verstandige en de vijf domme bruiden met de olie lampen voor. Een heel toepasselijk religieus thema op een kerk als het huis van god, dat wie de weg van het licht kiest op de juiste weg is en zal blijven. Op aanwijzing van Meijer bracht een stukadoor verschillende gekleurde lagen kalkmortel aan. Meijer en haar man Griepink maakten in een dag de tien figuren door het gevarieerd wegkrassen van materiaal in de diverse lagen, die mogelijk werd door het langzaam uitharden van de kalkmortels. Het kunstwerk en de kleuren passen prachtig bij de kerk. Ze springen er echt uit. Deze wand is in 2009 geheel gerenoveerd. Binnen in de kerk in de dagkapel hangt nog een kruis en staat een tabernakel van mozaïek van Meijer.

Foto 2 de vijf verstandige en vijf domme meisjes met olielamp

Foto 3 Wapen van Baarn aan het gemeentehuis.

Een derde werk betreft een mozaïek voor het gemeentehuis, voorstellende de bisschop in goud. Dit werd gemaakt in 1970 nadat de gemeenteraad van Baarn had besloten om het oude wapen weer in te voeren.

Kunst bedreigd of bedreigend?

Kunst is soms ook bedreigd (geweest), zoals het kunstwerk bij de Geerenschool. De school, die in 1967 werd gebouwd, kreeg een kunstwerk in de vorm van een beer, gemaakt door de Amsterdamse beeldhouwster Theresia van der Pant (1924-2013). Zij koos in haar werk voor de figuratieve kunst en specialiseerde zich in dierenfiguren. Het is aan ontwikkelaar Mathile Brandts en plaatsgenoot Dick Schouten te danken dat het beeld van de beer weer staat te pronken op de Geerenhof.
Trots mogen we ook zijn dat toen de Montinischool een nieuwe school liet bouwen op de voormalige werf het bestuur veel geld heeft uitgegeven om het standbeeld van de spelende kinderen mee te verhuizen naar de nieuwe locatie. Zo is het gered. Op de nieuwe locatie komt het beeld weer prachtig uit. Helaas weten we niet wie de maker is of wanneer het gemaakt is.
Nieuwe Kunst kan ook bedreigend zijn. Zo schilderde Karel Appel in 1961 de wapenkamer (nu: Grote Zaal) van Kasteel Groeneveld donkergrijs tegen zwart aan, zodat hij geen afleiding had en er ongestoord gefilmd kon worden. Deze ruimte werd namelijk vier weken gebruikt als decor voor de film van Jan Vrijman over het leven van de schilder. Hier liet Appel zien hoe hij tot zijn creaties kwam. Gelukkig zijn deze ruimtes weer in hun oude glorie hersteld.

Onbekende kunstwerken

Met veel liefde koestert de Guido de Brèsschool aan de Begoniastraat haar muurschildering in de entreehal in het schoolgebouw uit 1961. De school geeft aan dat het een Bijbelse schildering is, maar weet niet wie het gemaakt heeft. Wie kan helpen?
De Gaspard de Coligny  heeft ijzeren gevelkunst aan de buitenmuur boven de ingang hangen. Ook het logo lijkt van dezelfde maker? Wie kan ons helpen met meer informatie? 
Op andere gebouwen uit de wederopbouwperiode, zoals de Eemdalschool en De Ark heeft ook kunst gezeten. Zit dat er nog of is dat al weer verdwenen. En wie zijn/waren daar van de makers? Ik ben benieuwd of bij scholen die inmiddels verdwenen zijn, zoals De Bron en de Bestevaer/Cantonschool ook kunstwerken hingen.
Ook veel kleuterscholen die in de wederopbouwtijd zijn gebouwd hadden kunst. Zo maakte Elly Meijer voor de Cecilia-kleuterhoek aan de Wagenaarlaan een kleurrijk kunstwerk. Kleuterscholen als Lenteleven, Mirjam-Kleuterhof, de Springplank, St Agnes, Klimop of de Prinses Amaliakleuterschool moeten ook kunstwerken hebben gehad. Wie weet meer?

Andere kunstwerken: oorlogsmonumenten

Net na de oorlog werden ook herinneringsmonumenten in Baarn opgericht. De Tweede Wereldoorlog was net achter de rug. Mensen wilden het gebeurde achter zich laten maar wilden ook de slachtoffers herinneren. Zo maakte de Baarnse kunstenaar Daniël Horn (1903-1990) in 1947 het oorlogsmonument op het Stationsplein. Het is een uit blokken natuursteen opgetrokken gedenkmuur met in het midden een kruis. Het werk van Horn is uniek, want hij vertrok vrij snel daarna met zijn gezin naar Canada.
Op het Stationsplein stond tot 1966 ook een bronzen standbeeld De Marinier ter nagedachtenis aan twee gevallen verzetsstrijders, de broers Gerard en Lodewijk van Hamel. De ouders van beide broers woonden in Baarn. Dit beeld is sindsdien in het plantsoen op de Gerrit van der Veenlaan te vinden. Het beeld uit 1947 is van Annie Roland Holst-De Meester (1893-1987).

Tot slot

De kunstwerken uit de wederopbouwperiode in Baarn zijn in geldelijke zin niet altijd veel waard. Wel zijn ze een genot voor het oog en geven ze gebouwen of de ruimte eromheen extra betekenis en glans. Het is zeer belangrijk dit soort kunstwerken te koesteren. Behoud op de gebouwen of de ruimte waarin ze staan is aan te bevelen. Lukt dat niet dan kun je altijd nog aan herplaatsing denken. Vernietiging is natuurlijk eeuwig zonde.
Als er lezers zijn die meer weten over de kunstenaars, de (verdwenen) kunstwerken of materiaal en foto’s hebben dan houd ik me zeer aanbevolen. U kunt mij mailen op: mathijs.witte@gmail.com.
U kunt ook zelf kunstwerken aanmelden en foto’s uploaden via de website Help Wandkunst Opsporen.

Informatie

Meer informatie over het beschermingswerk van de Werkgroep Monumentale Kunst van Heemschut, https://www.heemschut.nl/nieuws/actueel/bericht/?bericht=210
Meer informatie over het werk van Elly Jacoba Meijer, http://ellyjmeijer.blogspot.nl/
Meer informatie over Help Wandkunst Opsporen http://www.helpwandkunstopsporen.nl/

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter