100 jaar ANWB Paddenstoel

Het succesverhaal van een Baarnse uitvinding

door Eric van der Ent

De paddenstoel in zijn oorspronkelijke vorm
(Bron: bicycledutch.wordpress.com)

Weg met TomTom en Google Maps! De beste uitvinding sinds het kompas is de ANWB Paddenstoel, en die bestaat dit jaar 100 jaar. Hulde aan de uitvinder: Baarnaar Willem Leliman. 

Nu, in 2019. Hij staat er nog steeds. Een paddestoel, vlakbij Lage Vuursche (Foto: Groenegraf.nl)

Johan Vaaler, de
uitvinder van de paperclip
(Bron: Wikipedia)

Je staat er niet bij stil, maar alle gebruiksvoorwerpen om je heen zijn ooit een keer door iemand uitgevonden. Zo is de paperclip een uitvinding van de Zweed Johan Vaaler. Hij registreerde al in 1899 patent op dat handige dingetje. De blikopener werd al in 1870 bedacht door de Amerikaan William Lyman.

Het conservenblik zelf moet natuurlijk al daarvóór bestaan hebben, maar hoe maakte men die voor dan open zonder blikopener? De oplossing is eenvoudig. Tot dan toe stond op het blik de instructie: “Openen aan de rand van de bovenkant met beitel en hamer”. Dat is overigens nog steeds een effectieve methode, maar zeg nou zelf, een blikopener werkt toch net wat makkelijker.

Maus Gatsonides met zijn
"Matsometer"
(Bron: Twitter)

“Hebben de Nederlanders dan helemaal niets uitgevonden?”, hoor ik u denken. Jawel hoor, de flitspaal werd uitgevonden door de Nederlander Maus Gatsonides. In Engeland wordt de flitspaal daarom ook vaak ‘Gatso’ of ‘Gatso Camera’ genoemd. Er zijn momenten dat ik denk, had die man niets beters te doen dan de flitspaal uitvinden? Maar goed, ook dat ding heeft zijn nut bewezen.

Johannes Hendrik Willem Leliman
(Bron: Ons Bloemendaal)

Nog dichter bij huis dan: De ANWB Paddenstoel. Geloof het of niet, maar die is uitgevonden door een Baarnaar: Johannes Hendrik Willem Leliman (1878-1921). De eerste paddenstoel verscheen al in 1919 langs de straten. Juist! dat is precies 100 jaar geleden! De in Amsterdam geboren Leliman was een zoon van de bekende architect Johannes Hermanus Leliman en Laura Deggeller. Hij studeerde aan de Polytechnische School in Delft en verwierf daar de titel bouwkundig ingenieur. In 1908 trouwde hij in Baarn met Maria Emalia Bosch, dochter van Willem Bosch en Henriette Johanna Veeckens. Schoonvader Willem Bosch leefde al niet meer ten tijde van het huwelijk van Willem en Maria Emalia. Architect Leliman ontwierp in 1908 villa “Eureka” aan de Krugerlaan 26 in Baarn voor zijn schoonmoeder. Zelf vestigde hij zich aan de Waldeck Pyrmontlaan 20 in villa “In de Leli” in Baarn. Uiteraard ontwierp hij dat ook voor zichzelf.

Waldeck Pyrmontlaan 20 in Baarn, de woning van J.H.W. Leliman, genaamd “In de Leli”.
Uiteraard ontwierp hij deze woning voor zichzelf. (Foto: Groenegraf.nl)

Leliman was bestuurslid bij de ANWB. In het dagelijks leven was hij architect. Dat hij gevraagd werd om de nieuwe bewegwijzering te ontwerpen was dus een logische keuze.
Op 21 december 1919 koos het ANWB bestuur uit verschillende ontwerpen het model van Leliman tijdens een ontmoeting op de hei bij het Sint Janskerkhof in Laren.

1919: Het bestuur van de ANWB kiest het model paddenstoel op de hei bij het Sint Janskerkhof in Laren
(Foto: Archief ANWB)

Het was “een vierkant ontwerp paaltje, met een breeden kop, op welks schuin aflopende vier zijden eenvoudige opschriften zijn aangebracht”. Aanvankelijk werden er houten plaatjes op de betonnen kop aangebracht, waar de tekst op te lezen was. Na veel vernielingen werd besloten de tekst rechtstreeks op het beton aan te brengen, maar de verf hield niet goed. Vanaf 1927 werd een stalen kap over de betonnen kop geplaatst en werd bijna de helft van het beton weggelaten, waardoor het gewicht op 80 kilo kwam.

ANWB Paddenstoel, model “Boost”
(Foto: Archief  ANWB)

Na de oorlog kwam korte tijd een nieuw model “Boost” in omloop, met rechte, in plaats van schuine zijden. Die bleken slechter leesbaar, dus werd snel weer teruggegrepen naar het oorspronkelijke model. De eerste paddenstoel, met nummer 1, werd geplaatst aan het eind van de Zandheuvelweg bij Baarn.
In de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw werden in Nederland in rap tempo fietspaden aangelegd. De ANWB zorgde toen voor de aanleg van ruim 2500 km fietspad. Hierdoor groeide ook de behoefte aan bewegwijzering voor fietsers enorm. In 1931 stonden er al 788 paddenstoelen langs de weg. In 1939 groeide dat aantal al naar 1458 om in 2005 op ruim 5500 stuks uit te komen. Vanaf die tijd schommelt het aantal ANWB paddenstoelen stabiel rond 5000 stuks.

Dit heeft niet mijn voorkeur... Wat vindt u?
(Bron: www.oppad.nl)

Of het succesverhaal van de paddenstoel toekomstbestendig is valt te betwijfelen. Internet en GPS hebben de functie van het ‘wegwijzen’ inmiddels overgenomen. Toch wil ‘de Nederlander’ de paddenstoel niet kwijt. Het is een icoon in het Nederlandse landschap en zeg nou zelf, als je lekker aan het fietsen bent kijk je toch liever naar ‘onze’ paddenstoel als naar je telefoon? Ik zeg: “Weg met die TomTom! Leve de paddenstoel van onze Baarnse Leliman!”.

Welke route zullen we nemen?
(Foto: Archief  ANWB)

Ontwerper Willem Leliman mocht het succes van zijn paddenstoel niet meemaken. Hij stierf al op 7 april 1921 in Baarn, op 42-jarige leeftijd. Dat was dus twee jaar nadat de eerste paddenstoel geplaatst werd. Hij werd begraven op de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam.

Toen de auto met het stoffelijk overschot uit Baarn op de begraafplaats aankwam, stonden honderden mensen te wachten, om de stoet naar de laatste rustplaats te volgen.

Eric van der Ent

Dit verhaal verscheen op maandag 17 juni 2019 in de Baarnsche Courant  in de rubriek

 ’Vandaag is morgen alweer gisteren 

‘Vandaag is morgen alweer gisteren’ is een initiatief van de Historische Kring Baerne en Stichting Groenegraf.nl en verschijnt periodiek op maandag in de Baarnsche Courant en in het weblog van Groenegraf.nl. De verhalen worden afwisselend geschreven door 

Ed Vermeulen en Eric van der Ent. 

Wilt u meer lezen over oud Baarn?

www.historischekringbaerne.nl

www.groenegraf.nl

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter 

Geïnspireerd geraakt door onze oud Baarn verhalen? Kom in actie en stuur ons uw oud Baarn verhaal!

(22) Bruine plaatjes uit Baarn

Regelmatig kom ik losse foto's en andere afbeeldingen van Baarn tegen. Nu weer een kleine verzameling plaatjes die genomen zijn rondom het Stationsplein.

Stationsplein zonder het bevrijdingsmonument

de "Jan Plezier" met op de bok dhr. Groenestein

Herdenking met Prins Bernhard

geplaatst door L.J.A.Bakker

http://www.grijsvuur.nl

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter

Kwitanties uit het verleden

Antonius Martinus van Klaarwater (1880-1954)

Kwitanties, oftewel ontvangstbewijzen, kennen we nu ook nog wel. Meestal zien we ze nu in de vorm van een kassabon. U betaalt in de winkel en ontvangt daarvoor als bewijs een kassabon. Op de bon staat netjes de BTW vermeld die afgedragen moet worden. Vroeger ging dat anders, en dat is nog niet eens zo heel lang geleden. Die mooie elektronische kassa's van tegenwoordig had je niet. Sterker nog, veel winkels hadden helemaal geen kassa. Zo'n prachtige oude 'analoge' kassa was voor veel eenvoudige middenstanders niet te betalen. Voldeed u vroeger een rekening dan ontving u als bewijs een kwitantie. Meestal een voorgedrukt formuliertje waarop de gegevens werden ingevuld.

Een kwitantie van de firma G.J. Schmidt, toen nog in de Kerstraat, voor de schilder A.M. van Klaarwater.

Fiscaal zegel.

De belasting werd betaald in de vorm van een fiscaal zegel dat op de kwitantie geplakt werd. Als het om kleinere bedragen ging, dan was geen zegel vereist. De zegelkosten kwamen in de regel voor rekening van de schuldenaar, dus degene die de rekening moest betalen, maar de zegel werd opgeplakt door de schuldeiser, die het geld ontving. De schuldenaar zag er op toe dat er keurig een nieuw zegel opgeplakt werd. Fraude was strafbaar. Als je een al gebruikt zegel opplakte kon je daar een flinke boete voor krijgen. U denkt waarschijnlijk dat zo'n zegel wel heel erg ouderwets is, maar de zegelwet uit 1917 werd pas in 1972 afgeschaft, hoewel vanaf 1966 voor kwitanties al geen zegel meer benodigd was.

Nota en ontvangstbewijs van Teunis van Leersum.

De reden waarom ik dit allemaal schrijf is omdat ik van dhr. D. Franken uit Baarn een prachtige verzameling oude kwitanties ontving. Die kwitanties komen uit de administratie van schilder Anthonius Martinus van Klaarwater, u ziet bovenaan een prachtige foto van hem afgebeeld.
Antonius Martinus van Klaarwater werd geboren op 27 oktober 1880 in Baarn als zoon van Anthonie Martinus van Klaarwater en Jacoba Johanna van Dijk. Hij zou zijn leven lang ongehuwd blijven.Van Klaarwater woonde aan de Zandvoortlaan 17, niet te verwarren met de Zandvoortweg. De naam Zandvoortlaan is verdwenen. De laan heet nu Eikenweg. Dhr. Franken, van wie ik de kwitanties kreeg woont op Veldheimweg 24. Daar zijn de kwitanties ook gevonden. Of Anthonius Martinus op dat adres gewoond heeft weet ik niet, maar zijn oudere broer, Johannes Wilhelmus van Klaarwater, heeft daar wel gewoond. De laatste jaren van zijn leven woonde Anthonius Martinus op d' Aulnis de Bourouilllaan 14.

Op 24 juni 1956 overleed Anthonius Martinus op 73 jarige leeftijd. Zijn kwitanties zijn dus al die jaren bewaard gebleven. Vindt u het leuk om ze te bekijken, klik dan hier om een pdf-bestand te openen waar deze kwitanties te bewonderen zijn. Het zijn veelal kwitanties van leveranciers van Van Klaarwater, zoals huis- en rijtuigschilder Van Leersum uit de Brinkstraat, automobielengarage Messing uit de Laanstraat, handel in drogerijen en verfwaren Schmidt uit de Kerkstraat, huis- en decoratieschilder Kerkhoven uit de Eemnesserweg en verfwarenhandel Faassen uit de Boschstraat.

geplaatst door L.J.A.Bakker

http://www.grijsvuur.nl

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter

Oproep: Beeldmateriaal Phonogram aan de Torenlaan

door Eric van der Ent

RTV Baarn en Groenegraf.nl zijn op zoek naar beeldmateriaal van de fabriek Phonogram (Philips Phonographische Industrie) aan de Torenlaan in Baarn.

Jarenlang werden op deze locatie geluidsdragers, langspeelplaten en cassettetapes gemaakt die de hele wereld over gingen. Wie kan ons helpen aan beeldmateriaal van de fabriek, de machines, het personeel, krantenknipsels, foto's, filmpjes en overige informatie?

Platen persen in Baarn

Kunt u ons helpen, stuur dan alstublieft een mailtje naar: groenegraf.baarn@gmail.com

Alvast bedankt!

Eric van der Ent

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter 

Geïnspireerd geraakt door onze oud Baarn verhalen? Kom in actie en stuur ons uw oud Baarn verhaal!

Sigarenzakjes uit Baarn

J.Schurink op de Brink in Baarn

Het sigarenzakje wordt geboren op het moment dat het roken van sigaren gewoonte wordt. Dan krijgt de winkelier behoefte aan een geschikte vorm van verpakking. De sigaar is een relatief duur product en wordt daarom vaak per stuk of bij kleine aantallen verkocht en vanwege de kwetsbaarheid is een veilige verpakking een noodzaak. Bovendien wordt met een deugdelijke verpakking het aroma geconserveerd en blijft de sigaar tegen stof en vuil beschermd. Verpakt in een eenvoudig bedrukt papieren zakje is de sigaar voor transport geschikt en gaat mee in de binnenzak of onder de hoed van de roker.

Het is begrijpelijk dat het sigarenzakje al gauw een toepasselijke bedrukking krijgt. Blikvanger is een aantrekkelijke voorstelling, die in huiselijke kring bewondering vindt. Daarnaast vinden we de naam en het adres van de winkelier of in andere gevallen een reclame van een fabrikant. Vanaf de oudste sigarenverpakking die bewaard bleef tot ver in de twintigste eeuw zien we een gevarieerde ontwikkeling met steeds weer nieuwe tijdseigen kenmerken. 

De oudste zakjes

Het oudst sigarenzakje dat bewaard bleef is van stevig papier gemaakt en krijgt daarmee bijna de uitstraling van de toen gangbare papier machee sigarenkoker. Het is niet zomaar een zakje maar eerder een enveloppe met een sluitdriehoek. De luxe uitvoering wordt ook nog extra benadrukt door de opdruk in gravurestijl. Aan de voorzijde toont deze chique verpakking het paleis op de Dam, waarbij de voorstelling met ruime boord is omlijst. Dat de sigarenverpakking in die eerste periode, zo tussen 1840 en 1860, nog sterk op de sigarenkoker geïnspireerd blijft heeft te maken met de tamelijk luxe uitvoering hiervan. 

Hierbij enkele voorbeelden:

De sigarenzakjes werden vanaf 1946 gemaakt en bedrukt in Baarn bij drukkerij Mercurius in de Gaslaan op no: 30-32. Hierbij enkele voorbeelden gemaakt door Mercurius te Baarn.

Sigarenzakje van papier met op voorzijde geometrische figuren waarin een piramide waarvoor een sigaar ligt en een zon waarin "HSF", op de sigaar "WINKELS DOOR HEEL DEN HAAG" en eronder "N.V. P.H. KORLVINKE & CO.".  Langs de onderrand drukkerssignatuur "MERCURIUS BAARN".

I.H. Kamp Brinkstraat 25 sigarenhandelaar

De sigarenzakjes van Mercurius. 

“Mercurius” werd in 1938 opgericht door de heer P. Korff. Aanvankelijk werd met de productie van sigarenzakjes begonnen in Hilversum. Na de oorlog nam de productie een zodanige omvang aan, dat het pand in Hilversum spoedig te klein werd. Daarom werd in 1946 besloten het bedrijfje naar Gaslaan 30-32 in Baarn te verplaatsen. In 1947 werd een bescheiden begin gemaakt met de productie van gegolfd papier en golfkarton.

Het gebruik van golfkarton groeide in de eerste na-oorlogse jaren zo sterk dat in 1951 werd besloten een nieuwe fabriek in Soest te bouwen. Een fabriek waar uitsluitend gegolf papier en golfkarton zou worden vervaardigd. Voor dit doel werd in 1952 circa 40.000 m2 grond in de gemeente Soest aangekocht. Op 3 september 1952 werd door Madelon Korff, dochter van de eigenaar, de eerste steen gelegd en kon met de bouw van een productiehal van 1600 m2 en een verwerkingshal van 800 m2 worden begonnen. Door de explosieve groei van de golfkartonmarkt was het reeds in 1956 al noodzakelijk om het gebouw verder uit te breiden met een nieuwe verwerkings- en expeditiehal. Zo kwam er een oppervlakte van 1600 m2 bij. Mercurius golfkarton is overgegaan naar Smurfit Kappa te Soest.

Info van: -
- Het Pipe museum te Amsterdam,
- Don Duco
- Stichting Historische Kring Tolsteeg-Hoograven / Utrecht

geplaatst door L.J.A.Bakker

http://www.grijsvuur.nl

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter