maandag 29 maart 2021

Fan Fryslân fia Baarn nei Súd-Afrika (diel ien)

Argitek Sytze Wierda het in Suid-Afrika bekend geraak, nadat hy sy merk in Baarn gemaak het

door Eric van der Ent

Sytze Wopkes Wierda (1839-1911)
(Coll. Taco R. de Vries)

Waarschijnlijk heeft u de titel en de subtitel van dit verhaal drie keer moeten lezen voor dat u begreep wat er staat, maar met een beetje goede wil zal het u gelukt zijn. De titel is in de Friese taal, de subtitel in het Afrikaans. Het wordt u bij het lezen van dit verhaal duidelijk waarom ik Fries en Afrikaans schrijf.

Voor wie de titel en de subtitel toch niet begrepen heeft, hier nog even de vertaling: Van Friesland via Baarn naar Zuid-Afrika, deel 1. Architect Sytze Wopkes Wierda wordt beroemd in Zuid-Afrika nadat hij in Baarn zijn sporen nalaat.

Als beheerder van website Groenegraf.nl, boordevol Baarnse geschiedenis, ontvang ik vrijwel dagelijks mailtjes met vragen en aanvullingen op de inhoud van de site. Opvallend vaak komen die berichtjes uit het buitenland. Met name in de jaren vijftig van de vorige eeuw zijn veel Nederlanders geëmigreerd naar bijvoorbeeld Canada, Nieuw-Zeeland, Australië en Zuid-Afrika. Tweede- en derde generaties van die emigranten gaan vaak op zoek naar gegevens en beeldmateriaal over hun voorouders. Kwamen die uit Baarn, dan belanden ze vaak op onze website. Nog onlangs werd ik benaderd door Maarten van der Ven uit Zuid-Afrika. Maarten heeft geen voorouders in Baarn, maar hij vond bij een antiquair in Kaapstad een door architect Sytze Wierda gemaakte tekening van een gebouw in Baarn gemaakt voor opdrachtgever Van Hamel. Na een zoektocht op internet ontdekte hij dat de Nederlandse architect Wierda zijn laatste levensjaren in ­Zuid-Afrika woonde en daar ook overleden is. Bovendien ontdekte hij dat het gebouw aan de Leestraat in Baarn gebouwd zou moeten zijn. Maarten vroeg mij of ik wist welk gebouw op de tekening afgebeeld staat. Zo begon een zoektocht naar gegevens over het leven en werk van Sytze Wopkes Wierda. In deze aflevering wil ik het vooral hebben over de architect en hoe hij een grootheid werd in Zuid-Afrika. In latere afleveringen zal ik uitweiden over zijn werk in Baarn en tot slot over de gevonden tekening van de villa aan de Leestraat. 

Zijn werk in Nederland
Sytze werd geboren op 28 februari 1839 in Hemrik, een dorpje ten zuiden van Drachten. Hij was een zoon van huisslager Wopke Sjerps Wierda en Pietertje Roelofs de Vries. In 1862 trouwt hij met Harmke Tjibbeles Kamp uit Drachten. In datzelfde jaar komt hun eerste kind, een zoon, dood ter wereld. Sytze is dan timmerman in Drachten, terwijl hij in de avonduren architectuur en bouwkunde studeerde. Twee jaar later wordt dochter Sytze Pietertje geboren waarna hij met zijn gezin naar Amsterdam vertrekt om als opzichter bij de Staatsspoorwegen te gaan werken. Binnen tien jaar bereikt hij de positie van hoofdopzichter. Hij was betrokken bij de aanleg van spoorwegen en zelfs bij de bouw van het Centraal Station in Amsterdam. Tijdens zijn werk heeft hij veel contact met de architecten Cuypers en Van Gendt. In Amsterdam worden nog vier dochters geboren: Hinke, Antje, Sietsche (werd slechts een paar maanden oud) en nog een Sietsche. In onze hoofdstad woonde hij met zijn gezin onder andere aan de Keizersgracht en de P.C. Hooftstraat. Zijn ster was duidelijk rijzende. 

Eén van de twee ontwerpen die Wierda maakte voor het Amsterdamse beursgebouw
(Coll. Hermann Moritz Rex)


De Pelgrimskerk in Den Bosch.
In 1882 ontworpen door Wierda,
in 2014 door de slopershamer geveld.
(Coll. bossche-encyclopedie.nl)

Ondanks zijn drukke baan als hoofdopzichter bij de Staatsspoorwegen, waar hij uiteindelijk 22 jaar zou werken, ziet hij kans om ook gebouwen te ontwerpen die door heel Nederland en zelfs in Duitsland gebouwd worden. Zo ontwierp hij tussen 1873 en 1886 kerkgebouwen voor de Christelijk Gereformeerde gemeentes van Zaandam, Hijum, Nieuwendijk, Baarn en ‘s-Hertogenbosch en voor de Oud-Gereformeerde Gemeente Emlichheim (Duitsland). Veel van die kerkgebouwen zijn nog steeds in gebruik. Hij deed mee aan verschillende prijsvragen voor openbare gebouwen, waaronder het Beursgebouw in Amsterdam. Voor dit gebouw zond hij in 1880 maar liefst twee ontwerpen in die het beiden uiteindelijk niet zijn geworden. Het gebouw heet niet voor niets de ‘Beurs van Berlage’. Deze ontwerpen zijn echter van groot belang geweest voor zijn latere werk in Zuid-Afrika, waarover later meer.



Wierda als uitvinder
Terwijl Wierda naam maakte als architect bedacht hij en passant ook nog even een ‘circulaire kachel voor in scholen en andere openbare gebouwen’. Al in september 1871 zette hij een beschrijving van de kachel op papier. Nog in datzelfde jaar publiceerde hij de door hem ontworpen kachel officieel. Het bleek dat de kachel een schoolgebouw van maar liefst 220 m3 inhoud, geschikt voor 200 leerlingen, kon verwarmen. Het zorgde voor een gelijkmatige verwarming van alle vertrekken, was zuinig in brandstofgebruik en niet duur in onderhoud en installatie.


Het ontwerp van Wierda’s ‘circulaire kachel’
(Coll. Hermann Moritz Rex)

Het is niet bekend of deze kachel in de door Wierda ontworpen gebouwen ook gebruikt zijn. Dat ligt echter wel voor de hand want hij was overtuigd van doeltreffendheid van de kachel. Vast staat dat hij de voorzieningen voor deze  kachel in ieder geval heeft getekend in de bouwplannen voor een ‘school in Baarn’, maar of die kachel daar ook geplaatst is weten we niet.

Zijn werk in Baarn
Toegegeven, tot nu toe is er nog niet veel ‘Baarns’ aan dit verhaal. Ook de rest van dit verhaal zal vooral over Wierda zelf gaan. Toch wil ik alvast een tipje van de sluier oplichten van het werk van Wierda in Baarn, waarbij ik u tegelijkertijd beloof hierover in een volgende editie meer te vertellen.

Hierboven schreef ik al dat Wierda de voorzieningen van zijn circulaire kachel al in het ontwerp van een school in Baarn had getekend. Het betrof hier de ‘School met de Bijbel met onderwijzerswoning’ aan de Laanstraat hoek Teding van Berkhoutstraat, gebouwd in 1881. 

De School met de Bijbel aan de Laanstraat, later in gebruik genomen als Laanstraatkerk
(Coll. Groenegraf.nl)

Daarvóór, in 1880, had Wierda al het kerkgebouw van de ‘Christelijk Gereformeerde Kerk’ aan de Oude Utrechtseweg ontworpen. Deze kerk kennen we als de Paaskerk. In 1881 ontwierp Wierda een villa aan de Leestraat. Ik wil het nog even geheim houden om welke villa het gaat. In een volgende aflevering zal ik daar uitgebreid op terug komen. 

De Paaskerk aan de Oude Utrechtseweg
(Coll. Groenegraf.nl)

Tot slot ontwierp hij in 1887 de ‘Christelijke Kostschool voor Jongeheeren’, Instituut Eikenhorst, aan de Spoorweglaan (de tegenwoordige Gerrit van der Veenlaan) voor dhr. G.A. Bosch. Het was het laatste gebouw dat hij in Nederland ontwierp, voordat hij naar Zuid-Afrika emigreerde.

Emigratie naar Zuid-Afrika
In september 1887 emigreert Wierda naar Zuid-Afrika. Wierda raakte in zijn geboorteland in de vergetelheid, maar in zijn nieuwe thuisland werd hij zeer succesvol. Was het gevoel over Zuid-Afrika in Nederland nogal verdeeld door de annexatie van de republiek door het Verenigd Koninkrijkk, in Zuid-Afrika sprak Wierda openlijk zijn steun uit aan de toenmalige leiders in Zuid-Afrika. Hij schreef vice-president Paul Kruger, oud-president Pretorius en generaal Joubert persoonlijk aan en verzocht hen om hem aan te stellen als architect in de Zuid-Afrikaanse Republiek. Hij wist dat president Kruger een bewonderaar was van zijn werk. Met succes, Wierda werd aangesteld als staatsingenieur en architect van de Zuid-Afrikaanse Republiek en werd als zodanig verantwoordelijk voor het ontwerp van een groot aantal overheidsgebouwen.

Het Paleis van Justitie in Pretoria
(Bron: Wikipedia)

Hij ontwierp onder andere de regeringsgebouwen en het Paleis van Justitie in Pretoria. Eén van zijn meest indrukwekkende gebouwen is de ‘Ou Raadsaal’ (Oude Raadzaal) aan het Kerkplein in Pretoria. Het is duidelijk dat Sytze Wierda zijn sporen in ­Zuid-Afrika royaal heeft nagelaten.

De ‘Ou Raadsaal’, oftewel de Oude Raadzaal in Pretoria. Een prachtig ontwerp van Sytze Wierda
(Bron: South African History Online)

Op 10 december 1911 overleed hij in Seepunt (Kaapstad). Hij werd begraven op de Maitland Begraafplaats in Kaapstad. In Centurion, nabij Pretoria, is een park naar hem genoemd. Verder herinneren nog een straatnaam en een brug in Pretoria aan Sytze Wierda.

Het graf van Sytze en Harmke Wierda in Kaapstad
(Genealogical Society of South Africa)

Tot zover de levensloop van Sytze Wopkes Wierda. Ik beloof u dat ik in een volgende aflevering uitgebreid vertel over zijn werk in Baarn en de geschiedenis van die gebouwen.

Voor dit verhaal is uitgebreid gebruik gemaakt van de scriptie: “Die lewe en werk van Sytze Wopkes Wierda in Nederland met verwijsing na sy betekenis vir die Zuid-Afrikaansche Republiek”, Hermann Moritz Rex, 1974


Dit verhaal verscheen op maandag 29 maart 2021 in de Baarnsche Courant  in de rubriek

  ’Vandaag is morgen alweer gisteren (bruggetjes naar vroeger)’

Deze rubriek is een samenwerking tussen de Historische Kring Baerne en Groenegraf.nl    

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op.
 Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter

Geïnspireerd geraakt door onze oud Baarn-verhalen? 
Kom in actie en deel ook uw herinneringen op Groenegraf.nl.