maandag 21 januari 2019

Troïka hier, Troïka daar: het verhaal van een verdwenen en vergeten villa

door Ed Vermeulen

Ruslui, villa Troïka, villa Cantons Park, Wintertuin, ontmoetingen en verhalen gevonden en ontstaan bij de Historische Kring Baerne. 

Schoonoordpark & Cantonspark  historische topografische kaarten (Collage Stichting in Arcadië)

Ten eerste: naast schrijver van kleine en grotere verhalen ben ik, op de woensdagmiddag, vrijwilliger/medewerker bij de Historische Kring Baerne (HKB). Nu u dit weet komt het niet als verrassing dat het verhaaltje dat u nu op het punt staat te gaan lezen voortkomt uit mijn op een van deze middagen gevulde verhalentrommel.

Cantonschool, de latere Bestevaer school (Foto: Jacques Stevens)
Zoekt en gij zult vinden: ’Wie de Baarnse geschiedenis onderzoekt, wordt daarbij soms geholpen door het toeval’. Deze door Jaap Kruidenier (1936-2007), bij leven onderzoeker historicus, schrijver/redacteur bij de HKB, in 2005 opgeschreven woorden zijn nog steeds maar al te waar! Wat is het geval: op een zonnige dinsdag in de maand september werd ik gebeld door een goede vriend, tevens lid van de HKB, met de vraag of ik in het uitgebreide HKB-archief iets kon vinden over de nu reeds lang verdwenen Bestevaer school, ooit gelegen aan de Piet Heinlaan. Op deze plek staat nu, hoe toepasselijk, het appartementengebouw ’De Zilvervloot’ te pronken. Ondanks het feit dat ik natuurlijk had moeten zeggen: ’kom langs, pak het dossier Piet Heinlaan en ga op zoek’, beloofde ik om in het dossier te kijken. Ik ben nogal nieuwsgierig van aard weet u. Er werd door mij gezocht, maar het gevraagde liet zich die middag helaas niet vinden. Wat ik tot mijn grote verrassing wel tegenkwam in het doorzochte dossier was het in 2005 door de eerder genoemde Jaap Kruidenier geschreven verhaal ’Ruslui in Baarn’. Een uiterst boeiend en prachtig gereconstrueerd en gedocumenteerd avontuurlijk geschiedenisverhaal over Nederlanders die handel dreven in het Rusland van de achttiende eeuw. Ik herkende het verhaal, maar moest toegeven dat het leek alsof ik het voor het eerst zag en las. Tijd voor een hernieuwde kennismaking met Kruidenier’s oorspronkelijke verhaal, door mij aangevuld met allerlei belangrijke en minder belangrijke wetenswaardigheden.

Hermannes Harmsen met echtgenote (Coll. HKB)
Ruslui in Baarn: In ongeveer het midden van achttiende eeuw, het jaar 1740, arriveerde een klein groepje uit het Twentse Vriezenveen afkomstige door armoede en handelsgeest gedreven boeren in de opkomende stad Sint Peterburg met als doel er een bestaan op te bouwen. Ze vestigden zich er permanent en stichtten een soort Vriezenveense kolonie. Zij werden algauw bekend onder de naam ’Rusluie’ of ’Ruslui’. Dat hun verblijf in Rusland uiteindelijk bijna tweehonderd jaar zou duren, lag nog in de toekomst verborgen. Feit is dat de Ruslui zich door hun actieve handelsgeest en pioniersmentaliteit opwerkten tot succesvolle kooplieden. Vooral in de tweede helft van de achttiende eeuw groeiden de handelsbetrekkingen tussen Nederland en Rusland. Aanvankelijk werd vooral gehandeld in door thuiswerkers in Vriezenveen vervaardigde textiel. De handelswaar werd per huifkar naar Sint Petersburg vervoerd. De afstand bedroeg ongeveer 2400 km. en de reis duurde, wanneer men tenminste dag en nacht doorreed minimaal twee weken. De band met Vriezenveen bleef onverminderd bestaan en regelmatig reisden de Ruslui naar hun vaderland. Een tocht dwars door Europa: een continent voortdurend aan verandering onderhevig, geteisterd door de Napoleontische oorlogen, geconfronteerd met crises veroorzaakt door de Industriële Revolutie en later ook ten prooi  aan onrust en dreiging voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog, door de Engelsen zo treffend ’The Great War’ genoemd.  Uiteindelijk werden ook de Ruslui zelf het tragische slachtoffer van de wereldgeschiedenis: de Russische revolutie van 1917 was er de oorzaak van dat velen have en goed kwijt raakten.
Trio Troïka, de dochters van Harmsen (Coll. HKB)
Eén van de van oorsprong Vriezenveense families, de uit vijf personen bestaande familie Harmsen, t.w. Hermannes Harmsen, zijn echtgenote Nannette Johanna Harmsen-Moorrees en hun drie dochters Christina Elisabeth (Tinie)en de tweeling Derkdina (Dieta) en Roeloffina Geertruida (Tuus), vestigden zich kort na de eeuwwisseling, na eerst in Waardenburg gewoond te hebben, in 1903 in Baarn. Tijdelijk woonden zij in villa Concordia aan de Sophialaan, nu Bothalaan 1. Harmsen liet in het inmiddels verkavelde Schoonoordpark (genoemd naar Huize Schoonoord aan de huidige Faas Eliaslaan), in A.D. 1904/05 een prachtige en imposante villa bouwen. Deze kreeg de naam Troïka.



Villa Concordia, toen Sophialaan, nu Bothalaan. (Coll. J. Kappers, Baarn)

Villa Troika, rond 1905, met mogelijk links achter de oude villa Schoonoord (Tromplaan) (Coll. Groenegraf.nl)

Dat klinkt Russisch zult u zeggen en dat is het ook! Het woordenboek bracht uitkomst: Trojka: driespan met wagen of slede, maar ook een uit drie personen bestaand politiek bestuursorgaan. Kiest u maar. Maar ook het beroemde door drs. P in 1974 geschreven en gezongen lied-gedicht ’Dodenrit’ verwijst hiernaar: ’Trojka hier, trojka daar, zachtjes snort de samovaar.’ Het ligt echter voor de hand dat het woord Troïka in dit verhaal verwijst naar de drie dochters van het echtpaar Harmsen.

Wintertuin in volle glorie! (Coll. HKB)

Alles leuk en aardig maar wat moet ik met deze wijsheden zult u zeggen. Het zit zo: Hermannes Harmsen overleed op 6 april 1908 en werd begraven op de Oude Begraafplaats aan de huidige Berkenweg naast zijn bij leven inwonende schoonvader Jan Gerrit Gabriël Moorrees (emeritus predikant), overleden op 9 juli 1907. Harmsens’ weduwe en de tweeling vertrokken in 1910 naar Den Haag, terwijl de oudste dochter op dameskostschool Middenbosch aan de Dalweg bleef. In hetzelfde jaar 1910 werd villa Troïka en omringende tuinen aangekocht de heer August Janssen (bewoner-eigenaar van Villa Canton en tevens van  Cantonspark en de later gebouwde Wintertuin) om slechts enkele jaren later in 1914 al weer te worden afgebroken ten behoeve van de bouw van voornoemde Wintertuin. Een bizar soort kapitaalvernietiging! Om in de stijl van drs. P te blijven: ’Troïka hier, Troïka daar, chique villa slopen maar’

In een verhaaltje uit 1971 over het ontstaan van de (oude) Zeehelden buurt besteedde ook de bekende kroniekschrijver van het Baarnse verleden G. Hooyer Sr. aandacht hieraan:
’Een groot gedeelte tussen de Piet Heinlaan en de Heemskerklaan was door Janssen aangekocht. Het verlengde van de Van Galenlaan (in die jaren dwars door het Cantonspark richting Piet Heinlaan ingetekend) hoorde daarbij. De huizen die zich aan deze laan bevonden werden gesloopt , waardoor een aaneengesloten tuin ontstond. Zo ook de villa  van Harmsen: ’geld speelde blijkbaar geen rol’

1906                                                                                               1910

Uiteindelijk werd in een soort ruilhandel tussen Janssen en de gemeente Baarn in de periode 1906 en 1910 besloten de langs en uiteindelijk door het park lopende Evertsenlaan en de Piet Heinlaan ’aan den openbaren dienst te onttrekken’, ambtelijk taalgebruik voor: vanaf nu Eigen Terrein en dus Verboden Toegang! Zo ging dat in die jaren!

Wel had Janssen nog in het voorjaar van 1910 aan de Baarnse huisschilder Hessel de Zoete (nog zonder n!) van de Faas Eliaslaan opdracht gegeven voor enig glas reparatiewerk en het in gouden letters aanbrengen van de naam ’Cantons Park’ op de villa.

Mode aankoop 1907 (Coll. HKB)


Een opdracht in de archieven vastgelegd: ’Cathedraalen gebrand glas laten rephareeren. 11 stuks in het tochtpuien traplicht. Naam op het huis gezet met automonigoud: Cantons Park’
Dit alles werd door de ’Stichting in Arcadië’ uit Amersfoort bij het recente door hen in opdracht van de Gemeente Baarn, voorafgaand aan het herstelplan van park en padenstructuur, uitgevoerde historische onderzoek in het Nationaal Archief opgeslagen August Janssen archief boven water gehaald. Een mooi voorbeeld van: ’wie wat bewaard, die vindt wat’. De naamswijziging werd een symbolische laatste groet: adieu Troïka! Niet alleen werd de nu ’Cantons Park’ hetende villa afgebroken, maar ook het verhaal er om heen verdween uit het gezamenlijke Baarnse geheugen. Iedereen sprak en spreekt over het Cantonspark alsof dit altijd in zijn huidige door ons allen gekende vorm en oppervlakte heeft bestaan. Maar niets is minder waar. Tijdens het hierboven beschreven historische onderzoek werd klip en klaar duidelijk dat er wel degelijk tussentijdse en soms ook aanzienlijke uitbreidingen hebben plaats gevonden. Kortom: niets is wat het lijkt, maar eigenlijk ook weer wel!

De paden op, de lanen in (oftewel: eigen waarneming): bijzonder is dat de heer Kruidenier en Stichting in Arcadië een licht van elkaar afwijkende mening hebben over de exacte ligging van villa Troïka (Cantons Park). Waar Kruidenier aangeeft de villa te liggen in of nabij het Pinetum (systeemtuin met in dit geval voornamelijk coniferen), aan de Piet Heinlaan, rechts van de huidige kinderboerderij (optie 1), stelt Stichting Arcadië dat de villa meer tegenover de huidige wintertuin heeft gelegen (optie 2). Een van Arcadië verkregen collage van een aantal oude plattegronden en bestudering van een oude foto van villa Troïka, gekoppeld aan eigen waarnemingen gedaan tijdens wandelingen door het park en omliggende straten, maakt dat  optie 2 de voorkeur heeft. Zo is op de hierboven genoemde foto van villa Troïka links op de achtergrond een bebouwing te zien. Afhankelijk van de datering zou dit een stuk van het in 1907 gebouwde Tehuis voor Weezen en Ouden van Dagen (het ’oude’ Schoonoord) aan de Tromplaan kunnen zijn of eerder in de tijd geplaatst de bij Huize Schoonoord behorende vroegere, in 1806 gebouwde  koetsierswoning Faas Eliaslaan 15. Ook hier geldt: wie het weet mag het zeggen!

De drie dubbele woonhuizen aan de Piet Heinlaan. (Coll. Groenegraf.nl)

En dan zijn er nog de drie (dubbele) woonhuizen, gebouwd in 1905 aan de Piet Heinlaan (ook te zien op het kaartje). Volgens overlevering gebouwd van restmaterialen overgebleven van de sloop in 1881 van Huize de Eult aan de Torenlaan. Waar of niet waar? Maar ook op de plek van de huidige kinderboerderij was bebouwing te vinden. Nu verdwenen. Bij bestudering van de plattegrondcollage wordt duidelijk dat voor de uitbreiding van het Cantonspark mogelijk wel meer bestaande bebouwing heeft moeten wijken. En zo blijft er van alles te onderzoeken en te vinden.

Het graf van Hermannes Harmsen op de oude algemene begraafplaats (Foto Groenegraf.nl)


De toevalligheden in het leven: de kennismaking met de uitgave van de door Nicole Harmsen geschreven roman ’De Rusluie’ , een Nederlands-Russische familiegeschiedenis, uitgave 31 augustus 2018, mag hiertoe gerekend worden! 

Ten leste: mijn verhaal draag ik op aan Jaap Kruidenier (1936-2007), schrijver van de originele versie van het mooie verhaal ’Ruslui in Baarn’ – gepubliceerd in Baerne (tijdschrift van de Historische Kring Baerne, editie maart en juni 2005).


De boeken "De Rusluie" van Nicole Harmsen en "De Ruslui" van Karina Meeuwse

Bronnen:
Jaap Kruidenier: Ruslui in Baarn, Baerne maart & juni 2005 
Karina Meeuwse: De Ruslui, januari 2007
Stichting in Arcadië- gedeelde informatie
Dank aan: 
Familie de Zoeten , Soest
RTVBaarn film: rondleiding in Cantonspark, met uitleg aan Baarnse raadsleden












Ed Vermeulen (1942)











Dit verhaal verscheen op maandag 21 januari 2019 in de Baarnsche Courant  in de rubriek

 ’Vandaag is morgen alweer gisteren 


‘Vandaag is morgen alweer gisteren’ is een initiatief van de Historische Kring Baerne en Stichting Groenegraf.nl en verschijnt periodiek op maandag in de Baarnsche Courant en in het weblog van Groenegraf.nl. De verhalen worden afwisselend geschreven door 
Cees Roodnat, Ed Vermeulen en Eric van der Ent. 

Wilt u meer lezen over oud Baarn?

Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter

Bent u geïnspireerd geraakt door dit oud-Baarn verhaal en wilt u zelf eens wat 
schrijven voor onze website? Stuur uw verhaal dan
 per email aan groenegraf.baarn@gmail.com


Gepost door op