door Johan Hut
Veel mensen hebben geschokt gereageerd op de plotselinge en
razendsnelle sloop van de monumentale villa Amalialaan 39. ‘Monumentaal’ is een
normaal woord, iedereen mag iets monumentaal noemen en zal dan van veel mensen
gelijk krijgen. Maar het is ook een ambtelijk of politiek woord. Als je zegt
dat een villa niet mag worden gesloopt omdat het een monument is, dan heb je
niet zomaar gelijk. Dan moet je laten zien waar dat dan staat en wat de
wettelijke bescherming is. Ik zal eerst iets schrijven over de diverse
monumentenlijsten in Baarn en daarna iets over deze specifieke villa.
Geel monumentenboek
1994
Veel mensen kennen het boek ‘Baarn, geschiedenis en
architectuur’ uit 1994. Als ik zeg ‘het gele monumentenboek’, dan zegt u dat
waarschijnlijk wat meer. Het boek maakt deel uit van een
monumenteninventarisatie van de provincie Utrecht en is financieel mede
mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor Architectuur. Heel veel
gemeenten in de provincie hebben een vergelijkbaar boek. Het is dus niet
geschreven in opdracht van de gemeente Baarn.
Dat wil natuurlijk niet zeggen dat het gemeentebestuur er
niets mee te maken had. Namens dat bestuur schreven Henk van de Kerk en Jan
Nijhof een enthousiast voorwoord in het boek. Dat lijkt een vreemde
ondertekening, want wie van deze twee CDA’ers was er nou eigenlijk wethouder?
Wel, juist in dat jaar was Nijhof opgevolgd door Van de Kerk en beiden hielden
zich bezig met het monumentenbeleid. Waarschijnlijk hechtte Van de Kerk zo veel
waarde aan het werk van zijn voorganger, dat hij diens naam erbij wilde hebben.
Politieke waarde had het boek niet. Een pand kan geen
gemeentelijk monument worden genoemd om reden dat dat zo staat in een
provinciaal boek. Bovendien stonden er zo’n 400 panden in het boek beschreven.
Dat is wel erg veel in één keer.
Rapport Zandvoort
1978
Zestien jaar eerder, in 1978, was er een vergelijkbaar boek
verschenen, zij het met veel minder panden. Het heette ‘Baarn Architectuur
Onderzoek’ en was opgesteld door het architectenbureau Zandvoort uit
Amersfoort. Dit was wel gedaan in opdracht van de gemeente.
Zandvoort beschreef 87 panden en gaf die rapportcijfers. 14
panden kregen een 10. Als u in zo’n 10 wilt wonen: een daarvan was het
voormalige telefoonhuisje naast het politiebureau en staat momenteel te koop.
31 panden kregen een 9, de andere 42 panden kregen een 8.
Ook dit boek leverde de panden geen officiële
monumentenstatus op, omdat de gemeente nog geen monumentenverordening had.
Monumentenverordening
Die verordening kwam er in de tijd dat Jan Nijhof wethouder
was, tussen 1986 en 1994. In mijn herinnering zeg ik: omstreeks 1988. Voor het
verhaal doet het exacte jaartal er niet toe. Er werd een lijst opgesteld, die
werd gebaseerd op dat onderzoek van Zandvoort uit 1978. Er werden concrete
consequenties aan verbonden. Enerzijds konden eigenaren voor onderhoud een
beroep doen op een financiële bijdrage. Anderzijds werden er beperkingen
opgelegd. Een eigenaar van een monumentaal pand mocht niet zomaar een stuk
aanbouwen of een uiterlijke verandering aanbrengen in bijvoorbeeld een
raamkozijn. Het potje waaruit de bijdragen konden worden betaald was niet
indrukwekkend hoog, dus waren er eigenaren die zeiden: laat maar zitten dat
geld. Wij willen helemaal niet dat ons huis een monument wordt. Die konden
bezwaar aantekenen, maar dat werd dan wel beoordeeld. De eigenaren konden niet
zomaar nee zeggen. Wie een 9 of een 10 kreeg van bureau Zandvoort, was ofwel
heel trots, ofwel vond dat hij een probleem had.
Amalialaan 39
Nu naar de villa aan de Amalialaan. Het provinciale boek uit
1994 is er niet bijzonder enthousiast over. Het geeft het pand twee sterren,
terwijl drie sterren het maximum is. De beschrijving is ook opvallend summier.
Zandvoort had in 1978 een compleet ander oordeel. Hij gaf de
villa het rapportcijfer 9, waarmee hij dus aangaf dat het architectonisch tot
de 45 meest waardevolle panden van Baarn behoorde. Na de technische
beschrijving van het gebouw schrijft Zandvoort:
“Deze villa ontleent haar waarde aan het feit, dat zij een
van de weinige gaaf overgebleven villa’s in het Amaliapark is uit de tijd van
de eerste ontwikkeling van Baarn als villadorp. Elementen als lichtgebogen
vensters, classicistische details, de nog geringe nadruk op de dakpartij, de
ligging in een authentiek stukje landschappelijk aangelegde tuin leveren een
belangrijke bijdrage aan haar waarde.”
Het NS-station is in 1874 in gebruik genomen. Pas daarna
werden de villawijken ontwikkeld, ook de Amalialaan was toen nog bos. Deze
villa is omstreeks 1885 gebouwd en Zandvoort wijst dus terecht op “de eerste
ontwikkeling van Baarn als villadorp”.
Zomaar slopen
Naar aanleiding van de recente discussie kwam de officiële
monumentenlijst weer in de openbaarheid. Die is in de loop der tijd uitgebreid
en bevat inmiddels ongeveer 400 adressen, inclusief rijksmonumenten. Dus toch
ongeveer zoveel als in het gele monumentenboek, al is de lijst niet exact
dezelfde. Het pand aan de Amalialaan staat er niet op. Dat is vreemd, zeg maar
gerust bizar. In 1978 oordeelde een architectuurdeskundige dat het pand behoorde
tot de 45 meest bijzondere panden van Baarn. In 2016 staat het pand niet bij de
eerste 400 en mag het daarom zomaar gesloopt worden.
In de politiek is het laatste woord hierover nog niet
gesproken. Maar het Groene Graf is geen politieke site maar een
geschiedenissite. Ik hoop duidelijk te hebben uitgelegd hoe het nou werkt in
Baarn. Wanneer is een pand een monument en wat betekent dat?
Baarn Architectuur Onderzoek is als download verkrijgbaar in het webwinkeltje
van Stichting Groenegraf.nl. Klik hier
Vragen, opmerkingen of tips? Neem gerust contact op. Uiteraard kunt u groenegraf.nl ook volgen op Facebook en Twitter
Raakt u geïnspireerd door onze oud Baarn-verhalen?
Kom in actie en deel ook uw Baarnse herinneringen op Groenegraf.nl
